BİRTƏRƏFLİ BƏYANATLAR ƏDALƏTİ SARSIDIR
29.09.2025 / AİHM Azərbaycanla bağlı yeni işlər paketini icraatdan çıxardı
25 sentyabr 2025-ci il tarixində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) Azərbaycana qarşı siyasi motivli inzibati həbslərlə bağlı yeni qərar qəbul edib.
Məhkəmə altı ərizəni birləşdirib, o cümlədən Quliyev Azərbaycana qarşı (№ 6261/24) işini. Ərizəçilərdən üçü — İlhamiz Quliyev, Möhyəddin Orucov və Kənan Zeynalov — siyasi motivli cinayət işləri üzrə məhbuslardır. AİHM Azərbaycan hökumətinin birtərəfli bəyanatlarını qəbul edərək bu işləri siyahıdan çıxarıb.
Ərizəçilər Konvensiyanın 6-cı maddəsinə əsaslanaraq inzibati xəta proseslərində ədalətli məhkəmə hüququndan məhrum edildiklərini bildiriblər. Məhkəmə bu praktikanı uzun müddətdir tənqid edir. Əvvəlki qərarlar (Qafqaz Məmmədov Azərbaycana qarşı (2015), Hüseynli və digərləri Azərbaycana qarşı (2016)) artıq davamlı bir tendensiyanı ortaya qoyub: inzibati həbslər siyasi opponentlərə, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinə və tənqidi səslərə qarşı geniş şəkildə tətbiq olunur, lakin real məhkəmə təminatı yoxdur.
Birtərəfli bəyanatda Azərbaycan hökuməti ərizəçilərin hüquqlarının pozulduğunu etiraf edib və hər birinə 900 avro, üstəlik hüquqi xərclər üçün 225 avro kompensasiya təklif edib. AİHM bu şərtləri qəbul edərək belə nəticəyə gəlib ki, “ərizələrin araşdırılmasını davam etdirmək artıq əsaslı deyil” və insan hüquqlarına hörmət bu işlərin mahiyyətinin araşdırılmasını tələb etmir.
Formal prosedur, amma boş məzmun
Kağız üzərində birtərəfli bəyanat proseduru hökumətlərə təkrarlanan işləri tam icraata ehtiyac olmadan həll etməyə imkan verir. Lakin praktikada bu, Azərbaycanın məsuliyyətdən yayınmasının standart yoluna çevrilib. Hökumət sistemli problemləri aradan qaldırmadan simvolik və az məbləğlər təklif edir. AİHM isə ərizəçilərin və onların vəkillərinin təkrar etirazlarına baxmayaraq, bu şərtləri qəbul edir.
Nəticə isə gözləniləndir: 30 gün inzibati həbs müəssisəsində — çox vaxt alçaldıcı şəraitdə və bəzən işgəncəyə məruz qalaraq — saxlanılan hüquq müdafiəçisi iki ildən sonra təxminən 1000 avro təzminat alır. Seçki ilə bağlı pozuntular üçün “qiymət” təxminən 4000 avro, QHT-nin qeydiyyatından imtina halları üçün isə 2000 avrodur. Bu rəqəmlər real cavabdehlik və hüquqların tam bərpası əvəzinə, bir növ tarif sisteminə çevrilib.
Zərərçəkənlər bildirirlər ki, bu təzminatlar qənaətbəxş deyil və hökumət hüquqları bərpa etmək üçün geniş tədbirlər həyata keçirmir. Məhkəmənin “yaxşı niyyət” istinadlarına baxmayaraq, struktur islahatların aparıldığına dair heç bir sübut yoxdur. Üstəlik, Azərbaycan Avropa Şurası Parlament Assambleyasından (AŞPA) kənarlaşdırıldıqdan sonra, hökumət bu işlərin heç birində kompensasiya ödənişi etməyib.
Bundan əlavə, Nazirlər Komitəsinin nəzarətində olan işlərin icrası ilə bağlı da irəliləyiş yoxdur (xüsusilə siyasi motivli cinayət işlərində). Azərbaycan hələ də AİHM qərarlarının icra edilməməsinə görə birinci yerdədir.
Hazırda Avropa Şurasının məlumatına görə, Azərbaycan hökuməti 535 işdən yalnız 192-ni həll edib (onların əksəriyyəti təkrarlanan işlərdir və bir çoxu, məsələn, məcburi köçkünlərin qanunsuz məskunlaşdırılması ilə bağlı məsələləri əhatə edir). Bu, ümumi işlərin 36%-ni təşkil edir. 343 işin isə icrası hələ də açıqdır və qərarlar icra olunmayıb — bu isə 64%-ə bərabərdir. Statistik göstəricilər Azərbaycana AİHM qərarlarının icra edilməməsində lider mövqeyi verir.
Məhkəmənin məhdud yanaşması
AİHM-in birtərəfli bəyanatları qəbul etməsi onun Azərbaycana dair təkrarlanan işlərə getdikcə daha məhdud yanaşmasını əks etdirir. Davam edən pozuntuların ciddiliyini vurğulayan yeni hökmlər çıxarmaq əvəzinə, məhkəmə prosedur effektivliyinə üstünlük verir. Bu isə onun effektiv hüquqi müdafiə vasitəsi kimi rolunu zəiflədir. Ərizəçilər çox vaxt məhkəməni ədalət mənbəyi kimi deyil, proqnozlaşdırılan “kompensasiya prosesi” kimi görürlər.
Məhkəmə qeyd edib ki, əgər hökumətlər öz bəyanatlarına əməl etməsələr, işlər siyahıya qaytarıla bilər. Amma praktikada çox az iş yenidən açılır və pozuntuların köklü səbəblərinin aradan qaldırılması üçün sistemli monitorinq aparılmır.
Effektivliyin itirilməsi
Nəticə aydındır: əsassız həbslərə və saxta inzibati proseslərə məruz qalan azərbaycanlılar üçün AİHM artıq effektiv müdafiə vasitəsi rolunu oynamır. O, real zərərin tanınması və sistemli dəyişiklik üçün təzyiq olmadan, yalnız məhdud maliyyə təzminatı təklif edir.
Quliyev Azərbaycana qarşı qərarı bir daha siyasi motivli repressiyaların qurbanlarının üzləşdiyi paradoksu göstərir: Məhkəmə pozuntuları etiraf etməyə davam edir, amma bunu onların normallaşdırılmasına səbəb olacaq şəkildə edir. Azərbaycan hökuməti üçün repressiyanın qiyməti sadəcə büdcə xərcinə çevrilib. Qurbanlar üçün isə ədalət hələ də əlçatmazdır.